प्रस्तावना

मानव धर्म हा आधुनिक भारताच्या अध्यात्मिक इतिहासातील एक महत्वाचा टप्पा आहे. सन १९४९ साली महाशिवरात्रीच्या पवित्र पर्वावर महानत्यागी बाबा जुमदेवजींनी या धर्माची स्थापना केली. हा धर्म कोणत्याही जात-पंथापुरता मर्यादित नसून संपूर्ण मानवजातीसाठी जीवन जगण्याचा मार्ग आहे.

मानव धर्माचा खरा उगम मध्यप्रदेशातील होशंगाबाद जिल्ह्यातील पचमढी या स्थळी झाला. सातपुडा पर्वतरांगांनी वेढलेल्या या ठिकाणी बाबांना झालेला अध्यात्मिक अनुभवच मानव धर्माची पायाभरणी ठरला.

---

पचमढी – अध्यात्मिक जागृतीचे ठिकाण

पचमढी हे महादेवाच्या पवित्र देवस्थानाकरिता प्रसिध्द होते. दरवर्षी येथे यात्रेला हजारो भक्त येत असत, विशेषतः महाशिवरात्रीची यात्रा अत्यंत मोठ्या प्रमाणावर भरत असे. भक्त नवीन वस्त्र परिधान करीत, जटा-वाढवून, त्रिशूल घेऊन, विविध नवस करत यात्रा पार पाडत.

पण बाबा जुमदेवजींनी या यात्रेला जाताना ठरविले –

• नवीन वस्त्रे न घालणे,
• कोणत्याही देवासमोर न वाकणे,
• फक्त एका परमेश्वराचीच पूजा करणे,
• आणि देवळातील मूर्तीपेक्षा नैसर्गिक दृश्यांचा अनुभव घेणे.

---

पचमढीकडे प्रवास

सन १९४९ मध्ये बाबा आपल्या दोन बंधू नारायणराव व मारोतराव, पुतणे केशवराव आणि पहिले सेवक गंगाराम रंभाड यांच्यासह यात्रेला निघाले. साधे फराळाचे सामान घेऊन ते नागपूरहून रेल्वेने प्रवास करीत होते.

या प्रवासात अनेक चमत्कार घडले –

• मार्गात एक बाई विचित्र हालचाली करत रस्ता अडवून उभी राहिली. बाबांनी गंगारामजींना आदेश दिला की, हनुमानजींच्या नावाने फुंकर मारा. फुंकर मारताच ती बाई खाली कोसळली आणि रस्ता मोकळा झाला.
• रेल्वेत अनेक यात्रेकरू तापाने व्याकूळ झालेले होते. बाबांनी गंगारामजींना सांगितले – “त्यांच्या गालावर थापड मारा.” तसे करताच त्यांचा ताप उतरला आणि प्रवास सुखरूप झाला.
• एका हमालाला सामानाचे ओझे डोक्यावर खूप जड वाटत होते. बाबांच्या आदेशाने गंगारामजींनी ओझ्यावर फुंकर मारताच भार हलका झाला आणि हमाल आनंदाने ते गडावर घेऊन गेला.

---

सेवाभावाचे प्रसंग

गड चढताना बाबांना रस्त्याच्या कडेला एक स्त्री दिसली. तिची चार मुले तापाने फणफणत होती आणि ती मदतीसाठी रडत होती. यात्रेकरू मात्र तिच्याकडे दुर्लक्ष करत होते. बाबांनी गंगारामजींना सांगितले – “मुलांच्या गालावर थापड मारा.” तसे करताच सर्व मुले उठून स्वस्थ झाली.

त्याचप्रमाणे गडावर जाताना बाबांना मृतदेहांचे ढीग दिसले. त्यांनी हनुमानजींच्या नावाने फुंकर मारली आणि लोकांनी पाहिले की त्या आत्मा प्रकाशकिरणांसारखे मुक्त होत आकाशाकडे निघून गेले.

---

पचमढीवरील अनुभूती

गडावर पोहोचल्यावर बाबा देवळात गेले नाहीत. त्यांनी बाजूला बसून एका परमेश्वराच्या नावाने ज्योत प्रज्वलित केली. त्यांना भगवंताचे प्रत्यक्ष दर्शन झाले नाही, पण त्यांच्या अंतःकरणात परमेश्वराचे अस्तित्व प्रकट झाले.

याच क्षणी त्यांना सत्य अनुभवले –
👉 “परमात्मा एक आहे.”

---

परतीचा मार्ग – भगवंत अंतःकरणात

गडावरून खाली उतरताना बाबा गाणे म्हणत चालले होते. जेव्हा लोकांनी विचारले, “तुम्ही का गात आहात?” तेव्हा त्यांनी उत्तर दिले –
👉 “आम्ही भगवंताला सोबत घेऊन चाललो आहोत. तुम्ही त्याला गडावरच ठेवून आलात, म्हणून तुम्ही शांत आहात. आम्ही आनंदी आहोत कारण भगवंत आमच्यात आहे.”

बाबांनी यात्रेकरूंना समजावले की, भगवंताला पवित्र मन, स्वच्छ शरीर, सत्य आचरण आणि साधेपणा प्रिय आहे; बाह्य आडंबर नव्हे.

---

मानव धर्माची औपचारिक स्थापना

पचमढीतील या अनुभवानंतर बाबा नागपूरला परतले. १९४९ साली महाशिवरात्रीच्या दिवशी त्यांनी औपचारिकपणे मानव धर्माची स्थापना केली.

यापुढे बाबा जुमदेवजी मानव धर्माचे संस्थापक म्हणून ओळखले जाऊ लागले — एक असा धर्म जो केवळ विधीपुरता नसून, संपूर्ण मानवजातीसाठी जीवन जगण्याचा मार्ग आहे.

---

निष्कर्ष

पचमढीतील अनुभव हा मानव धर्माचा खरा उगम होता. तिथे बाबांना उमगले की –
👉 “मानवाने मानवासारखे वागावे.”

त्यांची शिकवण आजही तितकीच महत्त्वाची आहे. सत्य, करुणा, सेवा आणि एकता यांवर आधारित हा मार्ग सर्वांसाठी दीपस्तंभ ठरतो.

🙏 महानत्यागी बाबा जुमदेवजी हे या देशातील मानव धर्माचे संस्थापक आहेत.